المحیط بلغات القرآن تألیف ابوجعفر احمد بن علی بن محمّد مُقری بیهقی، معروف به بوجعفرک بیهقی (470 ـ 554 ه . ق) است. این کتاب در هشت فصل تألیف شده است. مؤلّف، ابتدا در برابر واژه‏های قرآنی، معادل فارسی آنها را ذکر کرده، سپس جمع یا جمعهای عربی آنها را آورده، آنگاه به ویژگیهای صرفی، اشتقاقی، نحوی و بلاغی و... پرداخته است. وی در بسط موضوع، به آیات قرآنی استناد جُسته و از اقوال مفسّران، راویان، نحویان و لغویان، و گهگاه اشعار شاعران در تأیید و اثبات نظرات خود استفاده کرده است.

المحیط بلغات القرآن، ابوجعفر مقری بیهقی، واژه‏های قرآن.
المُحیط بلغات القرآن یا تفسیر مفردات قرآن کریم اثری است نفیس از ابوجعفر احمد بن علی بن محمّد مُقری بیهقی، معروف به بوجعفرک مقری بیهقی (470 ـ 544 ه . ق ) و صاحب فرهنگ معتبر عربی به فارسی تاج المصادر.
آقای سیّدعلی ملکوتی با استفاده از نسخه موجود از این کتاب در کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی (ره)1 به احیای آن اقدام نموده و به همّت همین کتابخانه در سال 1383 منتشر گردید است.
ایشان در مقدّمه خود به المحیط می‏نویسد:
کتاب درباره واژه‏های قرآنی و به تَبَع آن در باب بخشی از مشتقّات آنها در زبان عربی و معادل آنها به زبان فارسی است. المحیط تنها فرهنگ عربی ـ فارسی قرآن نیست، بلکه تفسیر مفردات قرآن هم هست؛ زیرا توجّه مؤلّف تنها به معنی و مفهوم کلمه‏ها معطوف نمی‏شود. مؤلّف موضوعهای متداول زمان خود را درباره علوم و فنون قرآن از همه جهات در نظر دارد و با بسط مطالب چون مفسّران، نه حوزه محدود لغویان، به شرح موضوع می‏پردازد و تا حق مفهوم را ادا نکند، دست باز نمی‏کشد... هر بخش از واژه‏های قرآن با فصل‏بندی خاص در جایگاه خود آمده است و تا جایی که این نسخه باارزش حفظ شده و به دست رسیده، دارای یک باب درباره اسماء و صفات پروردگار و هفت فصل است. با تأسّف قسمتهایی از کتاب از میان رفته است...2
امّا بخشهای این اثر عبارتند از:
الف. باب اسماء الحسنی و صفاته العلی (صص 52 ـ 70).
ب: فصول هفتگانه.
فصل اول: فی اسماء الأول: الملائکة والأنبیاء والاولیاء و غیرهم و أسماء الأمکنه (صص 71 ـ 94).
فصل دوم: فی الحروف المقطعة فی اوائل السور (صص 95 ـ 98).
فصل سوم: فی خلق الانسان و صفاته (صص 99 ـ 138).
فصل چهارم: فی الألوان (صص 139 ـ 140).
فصل پنجم: فی أسماء القرابات والأنساب (صص 141 ـ 148).
فصل ششم: فی الأبناء والبنات (صص 149 ـ 160).
فصل هفتم: فی الصفات المتضادّة (صص 161 ـ 164).
آقای ملکوتی در رابطه با تنظیم این فصول آورده است:
نحوه تنظیم هر فصل به این گونه است که مؤلف ابتدا در برابر واژه قرآنی معادل فارسی آن را می‏گذارد، سپس جمع یا جمعهای آن واژه می‏آید. آنگاه خصوصیات صرفی، اشتقاقی، نحوی و بلاغی... واژه را تا آنجا که بسنده باشد، ذکر می‏کند. البته همه توضیحات به زبان عربی است. وی ضمن بسط موضوع، جابجا به آیه‏های قرآن استناد می‏جوید و برای تأیید و اثبات نظر خود اقوال مفسّران، راویان، نحویان و لغویان و گهگاه شاعران را شاهد می‏آورد... توجّه به انواع جمع کلمه، با چنین بسط و تأکیدی ویژگی ممتازی است که در المحیط دیده می‏شود. الاخ، الاخوة والاخوان والاخون والاخاء، ج.
کتاب از جهات مختلف علوم قرآنی، اعم از لغت، ریشه‏شناسی، صرف و نحو، فنون بلاغت و بیان و درمواردی مسائل فقهی و کلامی و اطلاعات دیگر ارزش و جایگاه خاصی دارد. علاوه بر رعایت خصوصیاتی که ذکر شد، نویسنده المحیط در شرح و تفسیر مفردات قرآن بیشتر به مفهوم کلمه نظر دارد و وجوه متعدّد معانی کلمه از چشم او دور نمانده است.3
ایشان در ادامه می‏نویسد:
بنابرآنچه بیان شده، المحیط از دو دیدگاه باارزش و درخور بررسی است:
یکی از جهت شمول به علوم قرآنی و عربی که رجوع به آن بهترین گواه بر این ادّعاست، دیگر از جهت حفظ شماری از واژه‏های فارسی که در برابر کلمه‏های قرآنی آمده است....
سپس ایشان به برخی از این واژه‏ها اشاره می‏کند:
1. آبَسته = الحامل
2. باپس دارنده = المؤخر
3. بنگاه بزرگ = الشعبه
4. پیکارکش = الأَلدّ
5. خُوش = الصِهرة
6. خوش شنو = اُذُن
7. شکننده کامها = القهّار و القاهر
8. فراپیش دارنده = المقدّم
9. کاردار = الوالی
10. کالم = الثیب
11. نوآفریننده = الفاطر والبدیع...4
کتاب المحیط بلغات القرآن علاوه بر مقدّمه آقای ملکوتی، که به بحث در رابطه با این کتاب و سایر فرهنگهای قرآنی دو زبانه پرداخته است، شامل فهارس آیات قرآنی، لغات قرآنی ـ عربی، فهرست واژه‏ها و ترکیبهای فارسی، فهرست عام و کتابنامه نیز می‏شود.